نادر عليزاده، معاون دفتر نظام هاي بهره برداري سازمان مركزي تعاون روستايي ايران – وزارت جهاد كشاورزي
استفاده از تجربه هاي ساير كشورها در تعاوني‌ها مي‌تواند درس‌هاي آموزنده و مفيدی براي نهضت تعاوني‌ها در كشور ما داشته باشد. با توجه به اين كه توسعه تعاوني‌ها در بخش كشاورزي به عنوان يكي از سياست‌هاي کلی نظام و در برنامه پنجم توسعه كشور مد نظر قرار گرفته است، لذا بهره‌گيري از دانش، تجربه، آموخته‌ها و دستاوردهاي كشورهاي مختلف در اين زمينه مي‌تواند به ما كمك شاياني کند تا در اين مسير گام‌هاي اساسي استوار و محكم برداريم. به همين منظور در صدد هستيم تا به صورت سلسه وار، تجربه برخي از كشورها در تعاوني‌هاي كشاورزي كه داراي دستاوردهاي مهم و نويني هستند. مورد بررسي و واكاوي قرار دهيم. در اين قسمت به تجربه كشور ژاپن در تعاوني هاي كشاورزي مي پردازيم :
ژاپن، کشوری خرده مالک با بهره‌وری بالا
كشور ژاپن در شرقي ترين نقطه قاره آسيا قرار دارد. اين كشور مشتمل بر زنجيره‌اي از جزاير است كه بين آبهاي اقيانوس آرام و درياي ژاپن و در شرق شبه جزيره كره واقع شده اند. بخش كشاورزي كشور ژاپن با دو چالش اساسی روبرو است. كوچك بودن قطعات اراضي كه متوسط آن بين 2/1 تا 8/1 هكتار بوده و ديگري بالا بودن سن بهره برداران كه 57 درصد كشاورزان ژاپني در سنين 65 سال به بالا قرار دارند، وضعیت این کشور را به شرایط ایران بسیار شبیه می‌کند. حال با چنين شرايطي، شركت‌هاي تعاوني ژاپن توانسته‌اند حرفه كشاورزي را همانند ساير بخش اقتصادي پربازده سازند و بهره وري آن را ارتقاء هند. در واقع این کشور از طريق شركت‌هاي تعاوني كشاورزي، مزارع خود را با استفاده از تكنولوژي جديد و روش‌هاي پيشرفته نوسازي كرده و از منافع آن به گونه‌اي گسترده برخوردار شده اند. شركت هاي تعاوني كشاورزي در ژاپن هر چند سابقه‌اي بيش از صد سال دارند، اما نهضت تعاوني در بخش كشاورزي ژاپن به‌طور عمده پس از اجراي برنامه اصلاحات ارضي كه پس از جنگ جهاني دوم انجام گرفت، رشد چشمگيري يافت. در اين كشور دولت به‌طور مستقيم در كار تعاوني‌ها دخالت نمي‌كند، بلكه تعاوني‌هاي كشاورزي را از طريق نرخ‌هاي تضميني و سرمايه‌گذاري در به‌سازي اراضي حمايت مي‌كند. بانك مركزي تعاون كه مختص كشاورزي و جنگلداري است، يكي از بزرگترين بانكهایی است که در کنار تعاونی‌ها قرار دارد.
ساختار سازماني تعاوني هاي كشاورزي ژاپن
ويژگي اصلي ساختار سازماني تعاوني‌هاي كشاورزي ژاپن سه سطحي بودن آن است. در پایين‌ترين سطح، تعاوني‌هاي چند منظوره به عنوان تعاوني‌هاي اوليه در سطح روستا، شهرك يا شهر فعاليت مي‌كنند. در سطح استان اتحاديه‌هاي چند منظوره قرار دارند كه در رابطه با كار معيني كه انجام مي‌دهند، تخصص يافته‌اند. در سطح ملي، اتحاديه‌هاي تخصصي وجود دارند كه هر يك كار خاصي مانند اعتبار، خريد، بازاريابي و بيمه انجام مي‌دهند. افزودن بر تعاوني‌هاي چند منظوره، تعاوني‌هاي يك منظوره مانند تعاوني‌هاي شير، ابريشم و ماهيگيري وجود دارند كه در سطح استاني و ملي اتحاديه‌هاي مربوط به خود را دارند. اتحاديه مركزي تعاوني‌هاي كشاورزي بالاترين سطح در ساختار سازماني تعاوني‌ها و همه فعاليت شبكه تعاوني را در داخل و خارج كشور هدايت مي‌كند. اتحاديه‌هاي استاني در چهل و هفت استان ژاپن وجود داشته و همه فدراسيون‌ها و شركت‌هاي تعاوني در استان، عضو اين اتحاديه‌ها هستند. اتحاديه‌هاي استاني و اعضاء آن كه شركت‌هاي تعاوني را شامل می‌شوند، عضو اتحاديه مركزي تعاوني‌هاي كشاورزي (CAUC) به حساب می‌آیند.
در ژاپن تعاوني‌هاي صيادي و جنگلداري به طور مستقل فعاليت داشته و هريك داراي شبكه تعاوني خاص خود به صورت فدراسيون‌هاي ملي و استاني و فدراسيون‌هاي تخصصي اعتبار استاني و بيمه هستند. بانك مركزي تعاون وظيفه تامين منابع مالي بخش‌هاي مختلف شبكه تعاوني را بر عهده دارد.
با توجه به ویژگی‌های تعاوني‌هاي كشاورزي در كشور ژاپن، مي توان گفت تعاوني‌هاي كشاورزي چند منظوره معروف به (JA) و تعاوني مناطق اصلاح اراضي معروف به (LID) بيشترين نقش را در این کشور ايفاءمی‌کنند. به دليل سنخيت این گروه با تعاوني‌هاي روستایی و تعاونی‌های توليد روستايي در ايران، آنها را بيشتر مورد بررسي قرار داديم.
1- تعاوني هاي كشاورزي چند منظوره (JA)
(JAPAN AGRICULTURAL COOPERATIVES)
اين تعاوني‌ها سازماني هستند كه بر اساس اصول هفت گانه پيمان بين المللي شركت‌هاي تعاوني و با همكاري كشاورزاني كه از نظر اقتصادي بنيه ضعيفي دارند براي رقابت با سرمايه‌هاي بزرگ و نيز به منظور حفظ زراعت و زندگي یامعیشت توسط خود كشاورزان تاسيس شده اند. انديشه شكل‌گيري اين تعاوني‌ها به سنت و فرهنگ ديرينه ژاپن در سطح جوامع محلي باز مي‌گردد كه به مرور زمان توانسته‌اند با به روز نمودن خود وظايف و كاركردهاي مهمي را در سطح جامعه روستايي و تامين نيازهاي اساسي كشاورزان برآورده کنند.
عضويت در اين نوع از تعاوني‌ها براي كشاورزان و ساير افراد شاغل در روستا آزاد بوده و اعضاء به دو گروه اصلي و پيوسته تقسيم مي‌شوند. اعضاء اصلي به كشاورزاني گفته مي‌شد كه بيش از يك دهم هكتار زمين زير كشت داشته و بيش از 90 روز در سال بر روي زمين كار مي‌كنند، همچنين سازمان‌هاي زراعي كه در حوزه عمل تعاوني واقع شده‌اند به عنوان عضو رسمي هستند، اما اعضاء غيررسمي شامل افراد غيركشاورز ساكن در حوزه تعاوني و سازمان‌هايي كه به‌وسیله غيركشاورزان تشكيل شده‌اند، خواهد بود. بر اساس آخرين آمار موجود از دفتر آژانس همكاري‌هاي بين المللي ژاپن (جايكا) اعضا كل اين تعاوني‌ها بالغ بر 9 ميليون و 494 هزار نفر هستند كه تقريباً 5 ميليون آن جزء اعضاء رسمي به حساب می‌آیند. اين تعاوني‌ها به لحاظ وظايف، كاركردها و نحوه عضوگيري مشابه شركت‌هاي تعاوني روستايي در ايران هستند.
فعاليت هاي اصلي تعاوني چند منظوره را مي‌توان به دو گروه زير تقسيم کرد:
الف– فعاليت‌هاي اقتصادي كه با هدف افزايش بهره‌وري كشاورزي انجام مي‌شود.
ب- فعاليت رفاهي كه با هدف كمك به اعضاء براي تهيه كالاهاي با كيفيت، دسترسي به امكانات بهداشتي و درماني و زندگي بهتر انجام می‌شود.
در گروه نخست، فعاليت‌هاي اقتصادي شامل موارد زير است:
1- راهنمايي و ترويج شيوه‌هاي جديد كشاورزي به منظور بهبود مديريت مزرعه و برنامه‌ريزي براي افزايش درآمد كشاورزان .
2- تامين منابع مالي براي اعضاء.
3- تهيه نهاده‌هاي كشاورزي و امكانات مورد نياز براي اجراي هر چه بهتر برنامه توليد.
4- راهنمايي در جهت استفاده درست از امكانات و نهاده‌هاي كشاورزي.
5- ايجاد امكانات لازم براي درجه‌بندي، بسته‌بندي و تبديل محصولات.
6- جمع‌آوري و بازاريابي محصولات.
7- جمع‌آوري درآمدهاي ناشي از فروش محصولات و پرداخت به اعضاء.
در گروه دوم، فعاليت‌هاي رفاهي با هدف تامين زندگي بهتر شامل موارد زير است:
1- كمك بر تنظيم بودجه خانوار با توجه به تامين هزينه‌ها و پس انداز
2- برنامه‌ريزي براي تهيه كالاهاي مصرفي مورد نياز اعضاء
3- ارائه راهنمايي براي تهيه و مصرف كالاهاي مصرفي با كيفيت
4- راهنمايي در تهيه برنامه‌هاي كوتاه و بلندمدت با هدف ارتقاء سطح زندگي
تعاوني مديريت مناطق اصلاح اراضي
واژه منطقه اصلاح اراضي معادل انگليسي (LAND IMPROVEMENT DISTRICT) است كه به اختصار اين تعاوني‌هادر كشور ژاپن معروف به LID ها هستند كه بر اساس قانون اصلاح اراضي مصوب 1949 ميلادي ژاپن تاسيس مي‌شوند. اهداف مصرح در قانون مذكور شامل افزايش بهره‌وري بخش كشاورزي، افزايش توليد ناخالص كشاورزي، افزايش سطح توليد محصولات خاص و بهبود ساختار كشاورزي است، بر اساس اين قانون، منطقه اصلاح اراضي (LID) يك شخص حقوقي است كه با هدف اجراي پروژه‌هاي اصلاح اراضي براي يك گروه بهره بردار مشخص و با مجوز استاندار ايالت تاسيس مي‌شود. ماهيت اين شخص حقوقي، بنگاه ( تعاوني ) است، اما استفاده از واژه منطقه در آن حاكي از ارتباط نزديك با منطقه‌اي كه در آن واقع شده هستند.
انواع پروژه هاي اصلاح اراضي:
در قانون اصلاح اراضي 7 نوع پروژه براي اصلاح اراضي مناطق پيش بيني شده كه شامل :
1-احداث، مديريت لغو و يا تغيير سازه‌هاي اصلاح اراضي:
براي حفاظت يا بهره برداري سازه‌هاي آبياري و زهكشي، جاده‌هاي دسترسي و ساير اراضي زراعي مورد استفاده در بخش كشاورزي
2- يكپازچه سازي اراضي:
عمليات توسعه با هدف اجراي پروژه‌هاي تغيير شكل ظاهري قطعات و پروژه‌هاي وابسته، پروژه‌هاي يكپارچه اجراي عمليات به منظور اصلاح يا نگهداري اراضي زراعي و عمليات تغيير شكل ظاهري قطعات
3- توسعه اراضي زراعي:
تغيير كاربري اراضي غیرزراعي به زراعي، تغيير كاربري اراضي مابين اراضي زراعي و بهبود اين پروژه ها، كارهاي وابسته به تغيير ماهيت و شكل زمين، همچنين اجراي كارهايي در راستاي بهبود يا نگهداري ساير اراضي جهت استفاده زراعي
4- احياء اراضي
5- ترميم خسارت وارده به اراضي زراعي و يا سازه‌هاي بهبود اراضی
6- معاوضه و تقسيم اراضي
7- پروژه‌هاي لازم براي بهبود و يا نگهداري اراضي زراعي
ال آي دي ها با هدف ارتقاء میزان بهره‌برداری کشاورزی و اجراي پروژه‌هاي فوق به عنوان تشكل اداره كننده تاسيسات، ايجاد شده و همچنين به عنوان يك تشكل محوري براي ايجاد تسهيل در امر احداث زير ساخت‌هاي كشاورزي منطقه تاسيس مي‌شوند.
اعضای تعاونی‌های واقع در منطقه اصلاح اراضی و افراد واجد صلاحيت شركت در پروژه‌هاي اصلاح اراضي در خصوص زمين‌هاي كه براي اجراي پروژه در محدوده منطقه مورد استفاده قرار مي‌گيرد( اراضي ذينفع) صرف نظر از اين كه زراعي يا غيرزراعي باشد، عبارتند از: مالكين اراضي يا اشخاصي كه از زمين نفع مي‌برند اما به‌عنوان يك اصل در خصوص اراضي زراعي، شخص بهره بردار( كشت و كاركننده) و در مورد اراضي غيرزراعي( اراضي كه براي توسعه به عنوان اراضي مناسب است ) شخص مالك داراي صلاحيت مشاركت است.
برای تاسیس یک ال آی دی جدیدواجرای پروژه باید حداقل 15نفرازافرادواجد شرایط فوق وموافقت دوسوم (3/2)آنها درمورد زمین واقع درمحدوده اجرای |روژه راکسب نموده ودرخواست صدور مجوزرابه استاندار ایالت ارائه نمایند.فرآیند تشکیل این تعاونی ها شامل مراحل زیر است.
درخواست وپیش قدم شدن کشاورزان تهیه کلیات طرح جمع آوری نظر موافق حداقل 3/2افراد تهیه طرح درخواست تعیین شایستگی (صلاحیت ) اعلام اعتراض تصویب اجرای پروژه مدیریت سازه ها
این تعاونی‌ها دارای اساسنامه مستقل هستند که هرع ضو تعاوني حق دادن يك راي را دارد و بالاترين ركن تصميم‌گيري مجمع عمومي يا مجمع عمومي نمايندگان است و دارای اتحادیه هستند. در واقع این نوع از تعاونی‌ها به لحاظ کارکرد، وظایف و عملکرد مشابه شرکت‌های تعاونی تولید روستایی درکشور ما هستند.
براساس آمار موجود تاسال2008،5256 منطقه به وسعت 2733630 هکتار با 3878622 نفرعضو تشکیل شده است.